16.Yüzyılda Rize Kazasında Ekonomik Durum

Rize, 1515 yılında Rize merkezinde bulunan Rize Camii (Bugünkü Eminettin Mahallesi Camii)’ nin yanında 1 mahzen, biri Pazar yakınında ikisi de Pazar içinde olmak üzere toplam 4 mahzen bulunmaktaydı. Pazar içinde bulunan mahzenlerden biri burçak mahzeni idi. Ayrıca pazarın içinde bir çardak ile birlikte bir de anbar vardı. Mahzenlerden ikisi Rize Kalesi dizdarı Mehmet Ağanın mülkü idi. Bir mahzen ve şehirdeki anbar ile çardak Liyo adlı bir gayrimüslime aitti.

Rize şehrine ait bâc . dalyan ve ihtisab resmi 1515, 1518, 1520 ve 1554 yıllarında 9.000 akçaya mukataaya verilmiştir. 1562 yılında şehrin bâc, dalyan, ihtisab resmi ile koyun, sığır, beygir ve katır bacının 9.300 akçaya, 1581 ve 1582 yıllarında da aynı miktardaki bir gelirle mukataaya verildiği görülmektedir. 1583′ te bâc, dalyan, balık öşrü, ihtisap, koyun, sığır, beygir ve katır bacının toplamı 9.500 akça olduğu görülmektedir.

1601 yılında da bu vergi birimlerinin toplam tutan 9.500 akça idi. Şehirde iç ve dışa yönelik ticaretin yoğun olduğu iskele gümrüğü ve keten gümrüğü mukataasımn yüksek olmamasından anlaşılmaktadır. Trabzon’dan İstanbul’a gönderilen Rize bezinin en iyisi 1600 yılında 60 akçaya, 1640 yılında 70 akçaya satılıyordu. Her yıl padişahların don ve gömleği bazı ipekli kumaşların yanında Rize bezinden de yapılıyordu.

Hatta Sultan Abdülaziz’ın vefat ettiğinde sırtından çıkarılan gömleğin Rize bezi olduğu bildirilmektedir. Of ve Rize keten gümrükleri mukataa’sının 24 Haziran 1559 tarihinde üç yıllığına 103.000 akça karşılığında bir müslümanın elinde bulunuyordu.

Rize Kazasından Alman Öşrün Nakdi Karşılığı ve Sancak Toplamına Oranı

15 ve 16. yüzyıllarda Trabzon sancağı dahilinde ekili ve dikili alanların 2000-3000 km2 olduğu tesbit edilmektedir. Yine bu yüzyıllardaki sancak yüzölçümününde 15.000-20.000 km2. arasında olduğu tahmin edilebilir.

Müslim ve Gayri Müslimlerin Elindeki Toprakların Dönüm

1486-1583 yıllan arasında Rize kazasında bulunan toplumsal gruplar şunlardı: Papa, papaz, Ehl-i Sünnet Cemaatı, kapudan, meremmetçi, zindancı, müsellem ve yamak. 1486 yılında Rize kazasında 5 nefer papa ve 7 nefer papasa rastlanırken, 1515’de 5 papa ve 11 papas’a tesadüf edilmektedir. Daha sonraki yıllarda bu Hıristiyan dini zümrelerle ilgili kayıtlara rastlamlmamaktadır.

1583′ te “Nefs-i Rize” de 26 neferden oluşan ve Ehl-i Sünnetten olduğu belirtilen bir Müslüman topluluk vardı. Bu topluluğa daha önceki tahrir kayıtlarında rastlanılmadığı için, bunların şehre yeni yerleştiği düşünülmektedir. Ayrıca, bu tarihte kaza dahilinde bu cemaatin dışında 3032 nefer Müslümanın yaşadığı tespit edilmiştir.^4″

40- Bostan Dr. Hanefi XV- XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosval ve İktisadi Havai

1515′ te Rize kazasında Hıristiyan toplum içinde 1 nefer kapudan ve nefer meremmetçi bulunmaktaydı. 1583′ te Hıristiyanlar içindeki meremmetçi zümresi 125 nefere yükselirken, aynı tarihte Müslümanlar arasında da 12 nefer meremmetçinin varliği söz konusudur.

1583′ te hıristiyan toplum içinde 1 nefer zindancı vardı. 1486-1520 yılları arasında kaza dahilindeki müsellemler tedricen çoğalırken, 1554′ de önceki yıllara oranla büyük çapta azaldığı görülmektedir.

1486-1554 yılları arasında Trabzon Sancağına bağlı olan Atina kazasında şu toplumsal gruplar bulunmaktaydı: Papa, papas, kapucu, müsellem, yamak, derbentci, hizmetkâr, hatip, müezzin ve mevlânâ. 1486′ da Müslüman nüfus içinde 1 nefer kapucu, 4 nefer müsellem ve 5 nefer yamak varken, Hıristiyanlar arasında 1 papas, 38 müsellem ve 35 nefer yamak bulunmaktaydı.

Müslüman müsellemler 1515′ te bir önceki tahrire nisbetle azalmış, bu azalma 1520′ de de devam etmiştir. 1554′ te Müslüman müsellemlerin sayısı 1520 yılına oranla büyük çapta artmıştır. Hıristiyan müsellemler ise 1515 yılında 167 nefer iken 1520 yılında 163 nefere düşmüş, 1554′ te ise 1520 yılına oranla büyük çapta azalarak 26 nefere inmiştir. 1515 tarihinde Atina kazasındaki Müslümanlar içinde birer nefer hatip, müezzin ve mevlânâ gibi dini zümreler yanında 2 nafar hizmetkâr bulunmaktaydı.

Ayrıca, bu tarihte avarızdan ve neftlik görevinden muaf olan 76 nefer Müslüman derbentcinin varlığı söz konusudur. Avarızdan ve neftlik görevinden muaf olan derbentciler 1520 yılında Müslüman toplum içinde 66 nefer iken, 1554′ te 197 nefere ulaşmışlardır. 1554 tarihinde Müslüman cemaatı içinde 1 nefer de müezzin bulunmaktaydı.

1515′ te Hıristiyan toplumu içinde 2 nefer hizmetkârın yanında 316 nefer avarızdan ve neftlik görevinden muaf derbentci vardı. Aynı vergi ve hizmetlerden muaf olan Hıristiyan derbentcilerin sayısı 1520yıhnda463 nefere yükselmiş, 1554’tede33 nefere inmiştir.

1486-1554 yılları arasında Trabzon sancağına bağlı Arhavi (Laz) kazasında papa, müsellem, yamak ve hizmetkârlardan oluşan toplumsal gruplar bulunuyordu. 1486′ da Müslüman toplumu içinde 1 nefer hizmetkâr varken, 1515′ te 2 müsellem, 1520′ de 4 müsellem ve 1554′ te 5 nefer müsellemden başka toplumsal gruba rastlanılmamaktadır. 1486 yılında Hıristiyanların 2 neferi papa, 30 neferi müsellem ve 35 neferi de yamaktı.

1515 yılında ise Hıristiyan toplumu içinde 191 nefer müsellemden başka toplumsal gruba tesadüf edilmemektedir. 1520 yılında aynı toplum içinde haraç ve ispençeden muaf 23 neferden başka, 170 nefer müsellem vardı. 1554′ te Hıristiyan toplumu içinde 77 nefer müsellem bulunmaktaydı.

1520-1554 tarihleri arasında Hemsin kazasında, 1520′ de 9 “hane-i sipahiyan ” ve 3 nefer ma’zul sipahi bulunmaktaydı.