Rize Hemşin

Hemşin Tarihi

Mitolojik dönemlerde Hemşin coğrafyasının ismi Dambur olup merkezi şimdiki Hala Köyü civarıdır. Fetih öncesi Hemşin tarihi hakkında doğrudan belge olarak adlandırılabilecek bir doküman yoktur. Bu hususta verilen bilgiler bazı seyyah ve papazların notlarına dayandırılmakta ve bilgiler çoğu zaman da birbiriyle çelişmektedir.

M.S. 620 yılında Hamam Bey’in önderliğinde Hemşinlilerin ataları olarak gösterilen Amad-Uni (Hamedanlı)’lerin göçü gerçekleşmiştir. Hamam Beg ve kabilesinin bu göç olayını anlatan temel kaynaklar; Mamikonyan, Asoghik ve Ghewond’un eserleridir.

Bu kroniklerde geçen ve toplamı bir paragraftan ibaret olan bu göç anlatısının gerçekliliği her zaman tartışılır bulunmuştur ama birçok araştırmacı ve tarihçi Hemşin adının, bahsi geçen göç olayının önderi olan Prens Hamam’dan türediği konusunda hemfikirdirler.

Yöreye “Hamam’ın şenlendirdiği yer” anlamında “Hamam-Şen” denmiş ve bu kelime günümüze kadar Hemşin şeklinde gelmiştir. Yine de bu teoriye itimat etmeyip, Hemşin adının Farsça kökenli “Hem” birleştirici edatı ile “oturulan yer, şenlik olan yer” anlamındaki “Nişin” sözcüğünün kaynaşmasından oluştuğunu önerme yapan yerli tarihçiler de mevcuttur.

1400’lü yılların ortalarına kadar tüm Doğu Karadeniz yöresine olduğu gibi Hemşin coğrafyasına da Kıpçak ve Kuman Türklerinin yerleştirildiği bilinmektedir. Bu Türk kökenli insanlar Roma İmparatorluğu zamanında Hıristiyanlığı benimsemiş, güneydeki Ermenilerle olan sıkı ilişkilerden ötürü kısa zamanda Gregoryen mezhebine geçmişlerdir.

Trabzon Rum İmparatorluğu döneminde Hemşin yöresi, güneydeki Erzurum-İspir dolaylarına hâkim olan Akkoyunlu Türkmenleri ile ticari ve kültürel ilişkiler geliştirip zamanla Müslümanlaşmaya ve yeniden Türkleşmeye başlamıştır.

1461 yılında Osmanlı Devletinin Trabzon Rum İmparatorluğunu fethetmesi ile birlikte Hemşin bölgesi de Osmanlı’ya dâhil olmuştur. 1481 tarihli Tapu Tahrir Defterleri’nde Hemşin bölgesinin zeamet olduğu ve zaim olarak başında Karaca Nişi adlı kişinin bulunduğu görülmektedir.

1515 tarihli tapu tahrir defterinde ise Hemşin’in serasker Ali Koruk’un idaresinde bulunduğu görülmektedir. Daha sonra 1518 yılında Hemşin bölgesi Trabzon Sancak Beyi’ne “has” statüsünde tahsis edilmiştir.

1530 tarihli icmal (özet) tapu tahrir defterinde Hemşin kazası yine “has” statüsünde Trabzon Sancağına bağlı görülmektedir. Hemşin’in detaylı şekilde köy köy kayıt edildiği ilk tapu tahrir defteri bu icmal defterdir.

Bu kayıtlara göre Hemşin kazası “Nahiye-i Hemşin”, “Nahiye-i Kara Hemşin” ve “Nahiye-i Eksanos” olmak üzere üç nahiyeden müteşekkildir. Ancak Hemşin nahiyesi bünyesinde “Nahiye-i Kuşova” adında bir nahiye daha görülmektedir.

Neticede 1530 yılında Hemşin Kazası’nın 34 köyünde 671 hane ile 11 mücerred yaşamaktaydı. Bunlardan 214’ü Müslüman, 457’si Gebran (gayrimüslim) hanesi idi. Mücerredlerden de 3’ü Müslüman, 8’i Gebran idi. Ayrıca kazada bulunan Kale-i Bâla ve Kale-i Zîr’de görevli komutan, imam-hatip, subay, fenerci, demirci, topçu ve erlerden oluşan 70 kişilik Müslüman görevliler ile birlikte Müslüman nüfus 287’ye ulaşıyordu. Bu durumda Müslümanlar nüfusun % 38,1’ini, Gayrimüslimler de % 61,9’unu oluşturmaktaydı.

1554 yılına ait tapu tahrir defteri Hemşin’e ait mufassal (detaylı) bilgilerin bulunduğu ilk arşiv defteridir. Bu defterde Hemşin Kazası’ndaki nahiye sayısı 4, hane sayısı 721, mücerred sayısı 113 olarak görülmektedir.

1554 tarihinde Hemşin, Kara Hemşin, Eksanos ve Kuşova nahiyelerinde toplam 31 köy kayıtlara geçmiştir. Hemşin merkez kazası köyleri Çoço, Abişlovih, Nekürit, Pendaviç, Zuğa, Aşodovinç, Viçena ve Arovih, Kara Hemşin nahiyesi köyleri Çat, Tat, Askarakiç, Elovid, Varoş, Vartor, Bolvaç, Mollaveys, Baş, Makribodam ve Cimil, Kuşova nahiyesi köyleri Melmenat, Hala ve Çinçiva, Eksanos nahiyesi köyleri Kumanos, Tolonis, Mesahor, Hunvali, Çutniz, Kağandan, Balahor, Hahunç ve Meydan’dır.

Hemşin’le ilgili mufassal kayıtların bulunduğu ikinci arşiv belgesi 1520-1566 yıllarında saltanatta bulunmuş Kanuni Sultan Süleyman Han devrinde yapılan tahrire aittir. Üzerinde tarih olmadığından net olarak tarihini bilemediğimiz bu defterin başında Kanuni’nin tuğrası bulunmaktadır.

Bu defterde yer alan Hemşin kazası kayıtları incelendiğinde kaza dâhilinde 30 köy ve 2 mahallede 1105 hane, 429 mücerred, 18 zemin ve 57 değirmenin bulunduğu görülmektedir. Bu defterde de kazanın 4 nahiyeye bölünmüş olduğu görülmektedir. Bunlar Kara Hemşin, Eksanos, Kuşova ve Mihmanos şeklinde sıralanmaktadır.

Adı ilk defa kayıtlara geçen Mihmanos’un önceki tahrirlerde Hemşin merkez nahiyesi yerinde bulunduğu köylerinden anlaşılmaktadır. Buradan Hemşin merkez nahiyesinin bu yıllarda “Mihmanos” adıyla kayıtlara geçtiği görülmektedir.

Hemşin’e ait mufassal tahririn bulunduğu son Tapu Tahrir Defteri, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivinde bulunan 122 numaralı defterdir. Üzerinde tarih bulunmayan bu defterde Hemşin’in Batum sancağına bağlı bir kaza olduğu görülmektedir.

Bu deftere göre Hemşin Kazası’nın 31 köyü ve 2 mahallesi bulunmaktaydı. Bu yerleşim yerlerindeki hane sayısı 1307, zemin sayısı 16, değirmen sayısı da 57 idi. Hemşin Kazasına ait bu tahrirde önceki tahrirlerde Kara Hemşin olarak anılan nahiye Hemşin adıyla, Hemşin adıyla anılan nahiye de Mihmanos adıyla kaydedilmiştir.

1681 tarihli Avariz vergi kayıtlarına göre Hemşin kazası, Gönye livasına bağlı bulunmaktadır. Bu defterde Hemşin’de 25’i köy, 25’i de mahalle olmak üzere 50 yerleşim yerinin adı zikredilmekte ve bütün yerleşim yerleri altlarında orada bulunan avarız haneleri verilmektedir.

1700’lü yıllarda tüm Karadeniz bölgesinde olduğu gibi ayan aileler ortaya çıkmış ve bu aileler yönetimin büyük bir kısmını devlet adına gayrı resmi olarak üstlenmişlerdir. 1788 tarihli bir fermanda Hemşin Kazası’ndan Siçanoğlu el-Hac Hüseyin’in adı da zikredilmekteydi.

Bu fermanla Siçanoğlu Hüseyin’den 100 asker istenmişti. 1789 tarihinde çıkarılan başka bir emirde ise Hüseyin Ağa’dan 600 asker talep edilmişti. 1827/28 yılında Hemşin’den talep edilen asker sayısı ise 1000 kişi idi. Bunlardan 450’si Ayân Halid Ağa, 350’si Eksanoz deresi muhtarı Mahmut Ağa, 100’ü Kabahisarzade Süleyman Ağa ve 100’ü Farezade (Siçanoğlu) Memiş Ağa’dan talep edilmekteydi.

1836 yılında sonuçlanan nüfus sayımına göre Hemşin kazasının nüfusu 6045 idi. 1859 yılında Hemşin, nahiye statüsünde Atina’ya (Pazar) bağlandı. 1861’de Hemşin ileri gelenlerinin dilekçeleri ile bu duruma itiraz edildi ve 1862 de Hemşin tekrar kaza yapıldı. Ancak 1869 tarihli ilk Trabzon Vilayet Salnamesi’nde yine nahiye olarak görülmektedir.

1876 tarihli Trabzon Vilayet Salnamesi’ne göre Hemşin’in 43 köyü bulunmakta, bunların sadece 9’u bugün ki Hemşin sınırları dâhilindedir. Bu 9 köy, Gumno, Bodollu, Tezina, Zuğa-Ortaköy, Badara, Saneva, Tepan, Nefs-i Zuğa ve Sağırlı adlı köylerdir. Bu köylerin toplam nüfusu 1485’tir.

1886 tarihinde halkın arzuhali sonucunda Senoz bölgesi Hemşin’den ayrılarak Mapavri’ye bağlandı.

1916 tarihinde ülkedeki bütün yer adlarının değiştirilmesi planlandığında Hemşin nahiyesinin adı “Kadı Nahiyesi” olarak düşünüldü ancak Rus işgalinin patlak vermesi yüzünden bu tasarı tatbik edilemedi.

1924 yılında Hemşin bucak statüsünde Pazar’a bağlandı. 1990 yılında ise yeniden ilçe konumuna yükseltildi.

Hemşin İdari Yapısı

İlçemize bağlı 8 köy ve 4 mahalle olmak üzere toplam 12 muhtarlık bulunmaktadır. Köy ve mahallelerde arazi yapısı nedeniyle dağınık bir yerleşim mevcuttur. İlçe merkezinde belediye teşkilatı 1955 yılında kurulmuş ve Belediyeye bağlı Ortaköy, Bahar, Mutlu ve Yeniköy Mahalleleri mevcuttur.

Hemşin’e Ulaşım

Hemşin, Rize’nin eski yerleşim yerlerinden olup, yeni bir ilçesidir. Denizden 18 Km. içerdedir. Rize’ye olan uzaklığı 57 Km. dir. Yüzölçümü yaklaşık olarak 120 Km2 dir. İlçeye bağlı 4 mahalle ve 8 köy vardır.

Hemşin Belediyesine ait bir otobüsle hafta içi her gün Hemşin-Pazar arası iki sefer yapılmaktadır. Ayrıca özel şahıslara ait 16 adet minibüsle Hemşin-Pazar ilçeleri arasında ulaşım sağlanmaktadır. Yaz aylarında yaylalara her gün minibüslerle taşımacılık yapılmaktadır.

Hemşin Turizm Kaynakları

Minaslı tepesi 1800 m. , Pamukçu tepesi 1660 m., Üsküt tepesi 1490m. ‘dir. 2000 m. Yükseklikteki Gedalmaç belinin batısında kıvrılarak devam eden Topça tepesi 1435m.’ dir. Çağalverdağı 1000 m. yüksekliktedir. Bu dağ serisi Kantarlı Mevkiinde dere içinde, Armut dibinde seviye 500 m.’ye inmektedir.

Hemşin istikametinden ulaşımı sağlanan Bahar mezrası (Yaylası) ile Kito yaylası ve anbarlı yaylaları ilginç doğa güzellikleri ile meraklılarını beklemektedir. Özellikle köylerimizde evler ve diğer yapılar ahşap olarak yapılmış manzara açısından görülmeye değer yapılardır. Hemşin deresi üzerine yapılmış tarihi kemer köprülerin görünümü meraklılarının ilgisini çekmektedir.( Yayla, göl, köprü ve serender resimleri buraya Konulacak)

Hemşin’de Kültür
Köklü bir geçmişe sahip olan Hemşin’ in zengin bir folkloru vardır. Oyunların sunuluşundaki özel çalgı tulumdur. Sunulan çeşitli oyunların genel adı Hemşin Horonudur.

Başlıca yemekleri :
Muhlama hemşinle özdeşleşmiş yöresel bir yemektir. Lahana yemeği (Çahala), Ezme Lahana, Etli Kara Lahana Sarması, Şalgam Turşusu, Ekşeş, Hoşmeri, Kete, İç Höğiç ( Sebzeli Ekmek), Papa haşıl gibi yemekler yapılmaktadır. (Horon resmi konacaktır.)

Tulum
Tulumun yöremize geliş tarihi tam olarak bilinmemektedir. Hemşinlilerin Kafkaslardan ülkemize göç etmeleri ile birlikte tulumda bu yöreye bir kültür olarak yerleşmiştir. Hemşin eğlence kültüründe tulum çalgı olarak hep ön planda olmuş ve olmaya devam etmektedir. Hemşinli tulum sesini duyduğunda mutlaka ilgi gösterir ve horon oynamak için harekete geçer. Horon; bir iki kişinin katılı ile başlar devam eden katılımlarla horon halkası bulunduğu alana sığmaz duruma gelir.

Tulum sesi Hemşinli için bir kaynaşma anlaşma dilidir. Tulumun dünya çapında tanıtımına öncü olan yaşayan ustalar Yaşar ÇORBACI ve Remzi BEKAR‘dır.

Hemşin Ekonomik Durum
İlçemizde tarımda kullanılan arazi miktarı 3650 Dekar olup, bu arazide daha çok, çay tarımı yapılmaktadır. Eskiden olduğu gibi bugün de İlçemizde arıcılık önemli bir gelir kaynağıdır. Toplam kovan sayısı 2000 civarındadır.

a) Tarım : İlçemizin dağlık ve meyilli bir araziye sahip olması tarım yapılmasını güçleştirmektedir. İlçemizde yetişen belli başlı ürünler; Mısır, Fasülye, Karalahana, Patates ve Çay’dır. Son zamanlarda Kivi üreticiliği ilçe halkının özel çabasıyla gelişmeye başlamıştır. ( Kivi Bahçesi resmi koyulacak)

c) Arıcılık : İlçemizde zirai faaliyetlerin başında arıcılık gelmektedir. İlçemizde üretilen balların çok kaliteli olduğu ve “HEMŞİN BALI” çevre il ve ilçelerde arandığı bilinmektedir.

d) Balıkçılık :İlçemizde birçok akarsu vardır. Bazı yaylalarımızda küçük göller mevcuttur. Bu göl ve akarsularımızda en leziz alabalık türleri yetişmektedir. Kendiliğinden üreyen bu balıklar İlçe içerisinde tüketilmektedir. Suni Alabalık tesisleri kurulmaya başlanmıştır.

Hemşin Canlı Uydu Görüntüsü