Rize Mahalli Sözlük
Mahalli deyimler ve kelimelerin derlenmesinde takip ettiğimiz metot oldukça tatmin, edicidir. Başlangıçta Türkçe bir sözlük alarak sıra ile bu sözcükte geçen kelimelerin bize çağrıştırdığı yerel sözcükleri tesbit ettik.
Bu arada İyidereli olan Milli Eğitim Şube Müdürümüz Şevki Genc’in bize verdiği uzun bir liste ile çalıştığımızı karşılaştırdık. Bu arada Kudret Emir-oğlu’nun “Trabzon- Maçka Etimoloji Sözlüğü” adlı eserinden yararlandık.
Kudret Emiroğlu, eserinde aldığı 2145 sözcükten 727’sinin Türkçe, 549’unun bilinmeyen, 360’mın Yunanca, 206’sının Arapça, 15’sinin Farsça, 54’unun İtalyanca, 39’unun Rusça, 25’inin Ermenice olduğunu tesbit etmiştir. Bizim buraya aldığımız 450 deyimden 240’ı tamamiyle Türkçe kökenlidir.
Geri kalan 210 kelimenin menşei araştırılmamıştır. Latince, Rumca, Lazca veya Ermeniceden alınmış olabilirler. Bu kelimelerin pek çoğu Rize’ye has ekonomik hayatla ilgilidir.
Türkçe olmayan terimler örneğin mısır yetiştiriciliği ve kendir dokumacılığı konularında daha çok yoğunlaşmaktadır. İnekçilik ve yemek kültürü konularında Türkçe olmayan tabirlere rastlanmaması bize şu hakikati ifade ediyor:
Türkçe konuşan insanlar bu bölgeye gelip yerleştiklerinde burada ilk defa karşılaştıktlan nesneleri – Kendir dokumacılığında olduğu gibi – yerel adlar ile adlandırdılar. Ama hayvancılıkla ilgili adlar için yabancı kelimelere ihtiyaç duymadılar. Bunları kendi dillerinde adlandırmaya devam ettiler. Bir miktarda beraber yaşadıkları yerli gruplarla kelime alışverişi yaptılar.
Bu derleme Rize Merkez İlçe ile yakın çevresini içine alan bir çalışmadır. Merkezden uzaklaşınca merkez ilçede bilinmeyen farklı terimlerle karşılaşıyoruz. Örneğin Kalkandere ve İkizdere’de kullanılan bazı kelimeler merkez ilçede bilinmiyor. Çember genişlediği ölçüde farklılıklar artıyor. Bu arada kullanılan Türkçe tabirlerle de önemli zenginlikliklere raslıyoruz. Ardeşen bölümünde yer lan “Atmacalık” başlığı altındaki derlemede bizleri hayran bırakan bir türkçe terimler zenginliği görüyoruz.
Burada yer alan 450 deyimden 225 adedi Türk Dil Kurumu Derleme Sözlüğü yayınlarında geçmektedir. Derleme sözlüğünde olup bu listede olmayan kelimeler de vardır. Merkez ilçeden dışa doğru halka genişleyince farklılıkların artmakta olduğunu söylemiştik. Burada ve bu kitapta yer alan türkçe deyimlerden dilin zenginleştirilmesi çalışmalarında neden istifade edilmesin.
Orhan Naci AK
Halk Eğitim Başkanı