Çad Nedir

Çad Ülkesi Orta-kuzey Afrika’da devlet. Doğuda Sudan; güneyde Orta Afrika Cumhuriyeti, batıda Nijer, Nijerya, Kamerun; kuzeyde Libya ile komşudur.

ÇOĞRAFYA Ülke toprakları Çad Gölü’nden başlayarak bir iç denizden kalma geniş bir havza olarak uzanır. Bu havza doğuda Ennedi kütlesi, kuzeydoğuda Erdi yaylası, güneydoğuda Uaday kütlesi, kuzeyde Tibesti (Tarso Emissi, 3415m) kütlesiyle çevrilidir. Büyük bir tatlı su gölü olan Çad Gölü, Şari ve Lagone ırmak-la-rıyla beslenir, bununla birlikte sığ ve bataklıktır. Her iki ırmak mevsimlik ulaşım ve sulama o-lanaklan bakımından Çad’ın en önemli akarsularıdır. Ülkenin güneybatısından akıp başkent Nicamena’da birleştikten sonraÇad Gölüne ulaşan Şari ve Lagone ırmaklarının geçtiği yerler yakın zamana dek tropikal ormanlarla örtülüydü. İklim mevsimlere göre değişiklik gösterse bile Çad genellikle sıcak bir ülkedir. Üç iklim bölgesi ayır-tedilir. Sahra’nın uzantısı olan kuzey bölgesinde çöl iklimi egemendir. Tibesti kütlesi yükseklikten ötürü bu etkinin dışında kalır. Merkezde, başkent yöresini de içine alan orta kuşak, güneydeki tropikal iklim kuşağına geçiş özelliği gösterir. Yağışlar kuzeyde 20 mm, merkezde 300-800 mm (haziran/ ekim) ve güneyde 800-1200 mm (haziran/kasım) ortalamasmda-dır. 1968’den bu yana çölün, toplam 50 km kadar ilerlediği saptanmıştır.

TARİH

Tibesti yöresinde en eski uygarlıklar MÖ 3000’lerde başgös-teren kuraklıktan sonra ortadan kalktı. En önemli kervan yollarının ağzında bulunan Çad Gölü yöresi Milat’tan beri göçlere ve çeşitli kavimlerin karışmasına sahne oldu. Çad gölüne dek ülkeyi ele geçiren Tibestili Tu-bular, VIII. yy’da kervan yol-
larını denetleyen Kanem Krallığını kurdular. Gölün doğusunda yaşayan Saolar, Bulalalar, Kanem krallarını kovdular. Fakat asıl siyasal güç, XI-XIX. yy arasında göl kıyılarına yerleşen Arap kabilelere geçti. Kanem, Bornu, Uaday, Bagirmi gibi büyük eyaletleri yönettiler ve Müslümanlığı yaydılar. XV. yy Kanem-Bomu bütün göl çevresine egemen oldu. Aynı dönemde, Orta Çad’da Bagirmi Krallığı kuruldu. XVII. yy’da Müslümanlığı kabul eden Uaday bütün bölgeye egemen oldu ve güneyde Müslüman olmayan bölgelerden köle topladı. 1823’den 1872’ye dek birçok kez iç denizi keşfetmek amacıyla Avrupalı gezginlerin geldiği Çad’ın güneyi, 1886-1896 arasında Sudanlı Rabbah tarafından yağmalandı. 1893’den sonra Çad toprak-larıyla ilgilenmeye başlayan Fransızlar, 1897’de Emil Gen-dil’in Bagirmi Sultanı Gaurang’a imzalattığı 1. protektora ile Bagirmi ve Dar-el Kışti’yi de ele geçirdiler.

Köle taciri Sudanlı Rabbah’ın Nisan 1900’de öldürülmesinden sonra, Fransa rakipsiz kaldı ve Çad’ın sömürgeleşmcsi kesinleşti. Mayıs ayında resmen Fransız sömürgesi oldu. 2. Dünya Savaşında, Haziran 1940’ta Özgür Fransa Güçlerine bağlandı. 1945’den sonra özellikle Saralar’m etkisiyle Çad’da siyasal etkinlik yoğunlaştı. Afrika Demokratik Birliği’nin bir kolu olan Çad Halk Partisi (PPT) Fransa güdümündeki Ga-briel Lisette tarafından kuruldu (1946). 1958’de Fransız Uluslar Topluluğunun üyesi olan sömürge de, 1959’da yapılan seçimleri PPT kazandı ve ülke, 11 Ağustos 1960’da Çad Cumhuriyeti adını alarak bağımsızlığı ilan etti. iktidar G. Lisette’den, PPT üyesi olan François Tombalbaye’a geçti. PPT ülkedeki legal tek parti durumundaydı ve yönetimde güneyliler ağırlıktaydı. 1963’de başkentteki karışıklıklarda 100 kişi öldü.

1964’te Fransa, Çad’da bulundurduğu kuvvetlerin bir bölümünü geri çekti, özellikle Müslüman önderlere yönelik geniş çapta tutuklamalar 1965’de karışıklıkların yeniden başlamasına yol açtı ve ülkenin kuzeyi Fransız ordusunun denetimine1 girdi. Böylelikle, uzun sürecek iç savaş başlatılmış oldu. Çad topraklarının kuzeyinde ve doğusunda yyaşayan Müslümanlar, güneyli hıristiyanların yönettiği Fransız yanlısı yönetime karşı ayaklandılar. Önce çeteler halinde örgütlenen, sonradan Çad Ulusal Kurtuluş Cephesi’nde (Frolinat) toplanan direnişçilere karşı, başkan Tombalbaye, Fransa’dan asker istedi (1968). Birçok kez yapılan barış antlaşmaları ve ateşkese karşın ülkede ayaklanma hareketleri ve siyasal olaylar durdurulamadı. 1972’de Sudan, ulusal kurtu-luşçularla yardımlaştı ve Fransa dolaysız askeri müdahaleyi kaldırdı. 1975’deki olaylar Sonunda silahlı kuvvetlerce devrilen Tombalbaye, çarpışmalar sırasında öldü ve yönetim darbecilerin oluşturduğu, Feliv Mal-loum başkanlığındaki askeri konseyin eline geçti. 7 Haziran 1982’de, Hissene Habre, kendisine bağlı Ulusal Ordu Gücü (FAN) ile başkent Nicamena’yı ele geçirince Mart 1979’dan beri devlet başkanı olan Goukouni Queddei görevini bırakarak Kamerun’a sığındı. Geçici Ulusal Birlik Hükümeti devrildi. Fransa ve Mısır’ın desteklediği Hissene Habre Cumhurbaşkanı oldu (1983). Ancak iç savaş devam etti. Libya’nın askeri desteğini alan Goukouni Oueddei de bu savaşa katıldı. Bunun üzerine Fransa birlikleri iki rakip arasına girdi.

1984’de bu Fransız birlikleri çekildiyse de Libya kuvvetleri ülkenin kuzeyini terk etmediler. Böylece Çad 16° kuzey paralelinin kuzeyinde Oued-dei’ye bağlı birlikler ve Libya askerleri, güneyde ise Hisse-ne’nin başında olduğu hükümet güçleri arasında ikiye bölündü. Hissene ABD, Fransa gibi ülkelerden silah desteği aldı. ABD 1985’te Kamerun üzerinden His-sene’ye silah gönderdi. 1986’da çatışmaların hızlanması üzerine Orta Afrika Cumhuriyeti’nden kalkan Fransız uçakları ayaklananların hava alanlarını bombaladı. Aynı yıl Oueddei, Hissene ile anlaşma zemini arayınca Libya tarafından tutuklandı. Bunun üzerine Oueddei’ye bağlı birliklerin önemili bölümü hükümet saflarına geçti. 1987’nin başında Libya kuvvetleri ve GUNT’-dan arta kalanlarla hükümet kuvvetleri arasında yoğun çarpışmalar oldu. Hükümet kuvvetleri önemli başarılar elde ettiler. Bu başarıların altında Habre’nin asi gruplara (codo’lar uyguladığ politika yatmaktaydı. Bunların önderlerini hükümete alarak kendisine bağlamalarını sağlamıştı. 1987 Eylül’ün de Çad kuvvetleri Libya’ya girerek hava üssü Maa-ten es Sava’ya saldırdılar. İki taraf arasında Eylül ortalarında ateşkes ilan edildi. 1988’de Libya lideri Kaddafi Hissene Habre’nin başkanlığını tanıyacağını
ve savaşta yıkıma uğrayan yerleri onarmak için işbirliğine hazır olduğunu açıkladı.

EKONOMİ

Tarım: Çad’ın başlıca geçim kaynağını tarım ve hayvancılık oluşturur. Manyok tarımı güneyden itibaren bütün ülkede yaygın olmakla birlikte halkın başlıca beslenme kaynağı darı ve hint-darısıdır (600.000 ton, 1980). Ayrıca buğday yetiştirme denemelerine girişilmiş, değişik bir pirinç elde edilmiştir. Ama gelir getiren başlıca ürünler, yerfıstığı (88 bin ton, 1980) ve pamuktur. Ülkenin kuzeyinde ve orta bölgesinde koyun (2 milyon 320 bin) ve keçiden başka, pek çok deve (418 bin) beslenir, fakat başlıca gelir kaynağını sığırlar (4 milyon dolayında) oluşturur. Soğuk hava depolarında korunan etler büyük ölçüde dışarıya satılır.

Madenler ve Sanayi: Çad Gölü’-nün doğusuna rastlayan Kanem bölgesinden elde edilen doğal sodyum karbonat dışsatım değeri olan tek maden ürünüdür. Tibesti bölgesinde tungsten madenine-, ayrıca uranyum, volfram, altın gibi değerli madenlere de rastlanmıştır. Sanayi yalnızca tarım ve hayvan ürünlerinin işlenmesine dayanır. Dışsatım gelirinin % 75’i pamuktan, % 15’i çt ürünlerinden sağlanır. Tüketim malları, dışalımı yapılan maddelerin % 50’sini oluşturur.