Çayın Bitkisel Özellikleri Nelerdir

Çay bitkisi doğada büyümeye bırakıldığı zaman bir ağaç görünümü alır. Gelişme yüksekliği varyeteler arasında, hatta tipler arasında büyük ayrımlılık gösterir.

Çay bitkisi, yaprağını dökmeyen bir bitkidir. Yaz ve kış yaprağa sahiptir. Yeterli düzeyde sıcaklık ve nemin bulunduğu yerlerde, örneğin Güney Hindistan, Sri Lanka, Cava, Sumatra ve Kenya’da yıl boyu sürgün oluşumu sürer.

Yılın mevsimleri arasında sıcaklık ve nem ayrımlılığının bulunduğu yerlerde örneğin Kuzey ve Kuzeydoğu Hindistan’da, Kuzeydoğu Çin ve Japonya’da, Güney Afrika’nın kimi serin bölgelerinde, komşumuz Rusya Federasyonu ve İran’ın Hazar denizi kıyılarında ve ülkemizde çay bitkisinde sürgün kesintili şekilde oluşur.

Yıl boyu sürgün oluşumuna uygun olmayan yerlerde, soğuk mevsimde sürgün oluşumu duraklar, yaprak ve tomurcuklarda gelişme olmaz. Bir başka deyişle soğuk mevsimde çay bitkisi dinlenme {dormansi) dönemine girer.

Sürgün mevsiminde sürgünlerin çay bitkisinde sürekli oluşabilmesi için yağmurun bol ve sıcaklığın yeterli olması gerekir. Aksi halde sürgün döneminde bitki, beklenen sürgünü veremez, gelişme önemli ölçüde geriler ve dolayısıyla ürün miktarı önemli düzeyde azalır.

Çay bitkisinde güçlü bir ana kök (kazık kök) ile çoğunluk 2-3 sıralı yan kökler vardır. Genel olarak gelişmenin üçüncü yılından başlayarak saçak kökler oluşmaya başlar. Özellikle melez tiplerde saçak kökler, yeni bitkileri (obur dallar, fışkın) oluşturabilecek niteliktedir. Ana kök oldukça derine gider. Ancak saçak kökler toprağın yüzeyine çok yakın bulunur.

Çay bitkisinin gövdesi, esmer ya da koyu esmer renktedir.Dallanma özelliği Yüksektir.Gövde Ve Dallar Üzerinde Çok sayıda belirsiz (gizli) tomurcuk gözleri bulunur. Bu olgu, ürün miktarıyla yakından ilgilidir. İlk sürgünler yeşildir. Odunlaşmanın başlamasıyla alttan başlayarak yıllık sürgünler kahve rengini alır.

Çay bitkisinde yaprak genel olarak geniş elips şeklindedir. Yaşlı yapraklar periyodik olarak dökülür. Bu dökülme kültür tiplerinde gövde uzadıkça, alttan yukarı doğru oluşur. Yaprak kenarları dişlidir. Tiplere göre değişiklik göstermek üzere yaprak rengi mat ya da parlaktır. Tomurcukta ve körpe yaprakların alt kısmında az da olsa tüy bulunur.

Çay bitkisinde normal yapraklardan başka bir takım küçük yaprak benzeri oluşumlar da görülür. Bunlar 0.5-2 cm uzunluğunda kayıkçık şeklinde, ender hallerde kenarları ince dişli ilk yapraklardır. Bunlar bazan karşılıklı olarak iki ya da ayrı ayrı 2-3 tane olabilir. Kimi hallerde ilk yapraklar 1-4 cm çapında olup yuvarlakça ve kenarları çoğu kez dişsizdir. Çay bitkisinde anılan ilk yapraklar genelde Balık yaprağı olarak adlandırılmıştır.

Çay bitkisinin çiçeği beyaz renklidir. Güzel kokuludur. Erkek ve dişi organları bir arada bulunur. Genel olarak yabancı döllenme olur. Tomurcuklar sabahları erken açar ve iki gün sonra taç yaprakları dökülür. Çay bitkisinin çiçek açma zamanı çeşide ve gelişme ortamına göre değişir.

Rize ve çevresinde çay bitkisi genellikle Ağustos ayında çiçek açar. Ekim ve Kasım aylarında bol miktarda çiçek görülür. Aralık ayı sonunda çiçeklenme sona erer. sıcak iklime sahip ülkelerde yılın hemen hemen her ayında bitki üzerinde çiçek vardır. Meyvelerin oluşması yaklaşık bir yılda tamamlanır. Çiçek tohumlarının oluşması ve açması, çay yapraklarında aroma maddelerinin birikmesine yol açar. O nedenle bu mevsimde alınan yapraklar nitelikli çay üretimi için ayrı bir önem taşır.

Çay bitkisinde meyveler olgunlaşmadan önce yeşil olup, kaim kabuklu, yaklaşık 2.5 cm çapında ve 1-4 bölmelidir. Meyve sapı da kısadır. Meyvenin her bölümünde genellikle bir tohum oluşur. Meyve olgunlaştığı zaman tohumlar kahve renkli olur ve bölmeler (kapsüller) açılarak tohumlar dökülür. Tohumlar genel olarak 1-2 cm çapında küre ve yarım küre şeklindedir. Tohumun üzeri sert bir kabukla kaphdır.

Çay tohumları  ise, çay bitkisini tohum almak amacıyla yetiştirenler için bir ürün çeşididir. Ancak tohumla üretime hemen hemen son verilmiş olması nedeniyle çay bitkisinde tohum, istenilen bir ürün olma niteliğini yitirmiştir. Ülkemiz çaylıklarının tamamına yakın bir bölümü tohumdan yetiştirilmiştir.

Ancak çay bitkisinin yabancı döllenme ile tohum vermesi nedeniyle geniş ölçüde açılmalar sonucu farklı tipler oluşmuştur. O nedenle bir çay bahçesinde birbirlerinden yaprak şekli, verimi, çiçek açma durumu ve niteliği ayrımlı 30 değişik çay bitkisi bulmak olasıdır (Tekeli 1976).

Çay tohumu yağı, yemeklik yağ niteliğinde olup, bileşimi zeytinyağına özdeştir (Yazıcıoğlu ve ark 1977). Çay küspesinde yaklaşık % 14 saponin bulunur. O nedenle küspe acı ve zehirlidir. Hayvan yemi olarak değerlendirilebilmesi için küspeden saponinin ayrılması gerekir. Saponini alınmış küspe ise % 18 protein içeren değerli bir hayvan yemidir.

Çay bitkisi uzun ömürlü bir bitki olup, doğada birkaç asır yaşadığı belirlenmiştir. Kültüre alman çay bitkilerinin genellikle 100 yıl yaşadıkları kabul edilmiştir. Çay bitkisi 4 yaşından başlayarak ürün verir ve koşullara bağlı olarak ürün miktarı 10-15 yaşından sonra en yüksek düzeye ulaşır. Çay bitkisinde ekonomik verim yaşı genellikle 50 olarak kabul edilmiştir.